Szlak Cmentarzy z I Wojny Światowej
Treść
Szlak Cmentarzy z I Wojny Światowej na terenie Gorlic
Krwawe działania wojenne, przełomowe i jedne z najważniejszych w czasie I wojny światowej na ziemiach polskich noszą nazwę Operacji Gorlickiej. Na Ziemi Gorlickiej zatrzymana została rosyjska machina wojenna, a odniesione w bitwie zwycięstwo państw centralnych Niemiec i Austro-Węgier było momentem przełomowym i decydującym na froncie wschodnim.
W czasie walk zniszczeniu uległy okoliczne miejscowości, miasteczka i wsie, a w nich kościoły, cerkwie, domy i zakłady przemysłowe. W zwały gruzów zostało zamienione miasto Gorlice, w którym do zamieszkania nadawało się jedynie 10% domów. Najcięższe walki miały miejsce 2 maja 1915 roku. W ciągu 3 dni przełamane zostały 3 linie obronne Rosjan, których armie cofnęły się na całym 150 km froncie. Dnia 15 maja atakujące wojska państw centralnych osiągnęły rzekę San, 3 czerwca zdobyty został Przemyśl a 22 czerwca Lwów.
Najkrwawsze walki toczono na przedmieściach i w samym mieście Gorlice oraz w Sękowej, Stróżówce, Łużnej, Staszkówce i Bieczu. W Bitwie Gorlickiej zginęło około 20 tysięcy żołnierzy obu walczących stron. Zabici pozostali na pobojowiskach lub zostali pochowani w płytkich prowizorycznych grobach.
W celu uporządkowania pól bitewnych, mając na uwadze godne pochowanie bohaterów, utworzono przy austriackim Ministerstwie Wojny Wydział Grobów Wojennych. Kierował nim major Rudolf Broch przy pomocy oficerów koncepcyjnych, kapitanów Hansa Hauptmanna i dr Ludwiga Brixela. Teren podzielony został na tak zwane okręgi cmentarne.
Jednym z nich był Okręg nr III Gorlice, którym kierował austriacki architekt, porucznik Hans Mayr. W okręgu tym zostało zbudowane 54 nekropolie. Stanowią unikatowy przykład budownictwa cmentarnego w Europie, a każdy z nich to niepowtarzalne architektoniczne dzieło sztuki. Wśród ciekawszych obiektów można wymienić cmentarze w Sękowej, Ropicy Górnej, Stróżówce, Bieczu, a także cmentarze zbudowane na terenie miasta Gorlice z reprezentacyjnym obiektem całego okręgu, Cmentarzem nr 91 wzniesionym na Górze Cmentarnej.
Prace H. Mayra cechuje prostota i surowość form oraz monumentalne kształty. Zwracają uwagę przede wszystkim solidne, pełne wyrazu cmentarne ogrodzenia z symbolicznymi bramami. Cmentarze w Gorlicach zbudowano w miejscach najcięższych i najkrwawszych walk.
Na gorlickich cmentarzach wojennych spoczywa łącznie prawie 1600 żołnierzy trzech walczących tu armii, w szeregach których byli żołnierze z Austrii, Polski, Niemiec, Rosji, Węgier, Czech, Serbii, Bośni, Słowacji, Ukrainy i Żydzi. Szczególnie tragiczny był los Polaków, którzy zmobilizowani do trzech zaborczych armii walczyli tu często przeciw sobie. Przy budowie cmentarzy zatrudniono wziętych do niewoli jeńców rosyjskich i włoskich. Rosjanie pracowali przy ekshumacji zwłok a także zatrudniono ich przy pracach ciesielskich, natomiast Włosi pracowali głównie jako kamieniarze i rzeźbiarze. Uzupełnienie stanowili geodeci, ogrodnicy i sadownicy, sadzący drzewa i krzewy ozdobne.
Podstawowym materiałem używanym do budowy cmentarzy był kamień, beton, i metal. Elementy drewniane stanowią jedynie uzupełnienie. Mimo, że każdy obiekt jest inny, to wszystkie posiadają kilka elementów składowych w postaci krzyża centralnego, ogrodzenia, bramy wejściowej, mogił i wytyczonych między nimi dróżek. (Tekst: Andrzej Piecuch)
Na terenie Ziemi Gorlickiej zlokalizowane są także cmentarze Okręgu Nr 1 Nowy Żmigród. Powstanie tego okręgu związane jest z ciężkimi walkami w zimie 1914/1915 r., kiedy to wojska rosyjskie były bliskie wejścia na Nizinę Węgierską i zajęciu miejscowości Zborov, Stropkov i Medzialborce . W tym okręgu znajduje się 31 cmentarzy – wszystkie zaprojektowane przez słowackiego architekta Duszana Jurkowicza. Były to jedne z najpiękniejszych cmentarzy Galicji Zachodniej zarówno ze względu na różnorodność form architektonicznych, dbałość o najmniejszy detal, jak również ze względu na umiejscowienie w terenie Beskidu Niskiego. Głównym budulcem tych cmentarzy było drewno. Przez lata cmentarze te niszczały, w tej chwili są stopniowo remontowane. Wśród reprezentatywnych obiektów tego okręgu należy wymienić cmentarze na Przełęczy Małastowskiej i na Rotundzie.
Cmentarz nr 51 na Rotundzie zaliczany jest do najpiękniejszych dzieł Jurkowicza. Spoczywa tutaj 42 Austriaków i 12 Rosjan. Cmentarz usytuowany jest na szczycie góry Rotunda w Beskidzie Niskim. Cmentarz założony był na planie koła, otoczony kamiennym murem. Centralnie ustawionych było pięć wysokich, drewnianych wież krytych gontem, zakończonych drewnianymi krzyżami nakrytymi półokrągłymi daszkami, umocowanymi do ramion krzyża kulistymi czopami. Wieża centralna, stojąca w geometrycznym środku cmentarza miała wysokość około 16 m. Otaczały ją cztery niższe wieże, ustawione w kwadrat o współosiowych z wieżą centralną przekątnych. Dookoła znajdowało się 20 grobów pojedynczych oraz 4 mogiły zbiorowe. Cmentarz pozbawiony był jakiejkolwiek opieki i konserwacji, dlatego uległ bardzo dużemu zniszczeniu. Prowadzone są działania, które mają na celu przywrócenie cmentarzowi dawnego wyglądu.
Cmentarz nr 60 na Przełęczy Małastowskiej jest zlokalizowany bezpośrednio przy głównej drodze Gorlice-Konieczna. Zaprojektowany został przez Duszana Jurkowicza na planie regularnego dwunastoboku. Po wejściu na teren cmentarza przez bramę, ukazuje się widok rzędów krzyży oraz górujący nad całym obiektem drewniany ołtarz z kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Na terenie cmentarza spoczywa 174 żołnierzy armii austriackiej, z czego 36 jest niezidentyfikowanych.
Ziemia Gorlicka skrywa na swoim terenie także cmentarze należące do okręgu Nr IV Łużna. Kierownikiem tego okręgu był polski rzeźbiarz Jan Szczepkowski, który zaprojektował na jego terenie 25 cmentarzy, w tym dwa wspólnie z innymi twórcami (nr 118 z prof. Hosaeusem z Berlina, nr 123 dokończony przez Duszana Jurkowicza). Następne dwa zostały zaprojektowane przez innych twórców. Cmentarz nr 124 w Mszance jest projektu Hansa Mayra, natomiast nr 125 w Zagórzanach projektu Antona Mullera. Szczepkowski projektował swoje cmentarze głównie z kamienia i betonu. Duża liczba cmentarzy na tym obszarze jest związana z walkami o przełamanie rosyjskiego frontu na linii wzgórz koło Łużnej i Staszkówki w dniach 2 i 3 maja 1915 r.
W okręgu czwartym najciekawszym obiektem jest cmentarz nr 123 Łużna-Pustki. Projektował go Szczepkowski, ale samą kaplicę (gontynę), obecnie nieistniejącą – spaloną w 1985 r. zaprojektował Duszan Jurkowicz. Na cmentarzu spoczywa 909 żołnierzy austro-węgierskich, 65 niemieckich i 212 rosyjskich. Na cmentarzu znajduje się także kwatera żołnierzy, których przynależności nie rozpoznano. Jest to największy cmentarz na Ziemi Gorlickiej, ponadto znaczny odsetek pochowanych tutaj stanowią Polacy.
Cmentarze wojskowe I wojny światowej na terenie Galicji
- www.cmentarze.gorlice.net.pl
- www.galicyjskiecmentarze.w.interia.pl
- www.cmentarze.1wojna.pl
- www.cruxgaliciae.org
83 cmentarze na terenie powiatu gorlickiego
Okręg III Gorlice
- Nr 63 Pętna
- Nr 64 Bartne
- Nr 65 Małastów
- Nr 66 Małastów
- Nr 67 Ropica Górna
- Nr 68 Ropica Górna
- Nr 69 Przegonina
- Nr 70 Owczary
- Nr 71 Łosie
- Nr 72 Ropa
- Nr 73 Szymbark-Łęgi
- Nr 74 Szymbark
- Nr 75 Szymbark
- Nr 76 Siary
- Nr 77 Ropica Górna
- Nr 78 Ropica Górna
- Nr 79 Sękowa
- Nr 80 Sękowa
- Nr 81 Męcina Mała
- Nr 82 Męcina Wielka
- Nr 83 Wapienne
- Nr 84 Bednarka
- Nr 85 Rozdziele
- Nr 86 Ropica Dolna
- Nr 87 Gorlice
- Nr 88 Gorlice-Sokół
- Nr 89 Gorlice
- Nr 90 Gorlice
- Nr 91 Gorlice
- Nr 92 Stróżówka
- Nr 93 Stróżówka
- Nr 94 Stróżówka
- Nr 95 Stróżówka
- Nr 96 Stróżówka
- Nr 97 Stróżówka
- Nr 98 Gorlice-Glinik
- Nr 99 Kobylanka
- Nr 100 Kobylanka
- Nr 101 Libusza
- Nr 102 Wójtowa
- Nr 103 Pogorzyna
- Nr 104 Strzeszyn-Wilczak
- Nr 105 Biecz
- Nr 106 Biecz
- Nr 107 Biecz
- Nr 108 Biecz
- Nr 109 Biecz
- Nr 110 Binarowa
- Nr 111 Racławice
- Nr 126 Florynka
- Nr 127 Binczarowa
- Nr 128 Wawrzka
- Nr 129 Grybów
- Nr 130 Grybów
- Nr 130a Grybów
Okręg I Nowy Żmigród
- Nr 1 Ożenna
- Nr 2 Ożenna
- Nr 3 Ożenna
- Nr 4 Grab
- Nr 5 Grab
- Nr 6 Krempna
- Nr 7 Desznica
- Nr 8 Nowy Żmigród
- Nr 9 Łysa Góra
- Nr 10 Sieniawa
- nr 11 Wola Cieklińska
- Nr 43 Radocyna
- Nr 44 Długie
- Nr 45 Lipna
- Nr 46 Konieczna Beskidek
- Nr 47 Konieczna
- Nr 48 Regetów Wyżny
- Nr 49 Blechnarka
- Nr 50 Wysowa
- Nr 51 Rotunda
- Nr 52 Zdynia
- Nr 53 Czarne
- Nr 54 Krzywa
- Nr 55 Gładyszów
- Nr 56 Smerekowiec
- Nr 57 Uście Gorlickie
- Nr 58 Magura Małastowska
- Nr 59 Przysłup
- Nr 60 Przełęcz Małastowska
- Nr 61 Wirchne
- Nr 62 Banica
Okręg IV Łużna
- Nr 112 Rożnowice
- Nr 113 Olszyny
- Nr114 Rzepiennik Strzyż.
- Nr 115 Rzepiennik Marcisz.
- Nr 116 Staszkówka
- Nr 117 Staszkówka
- Nr 118 Staszkówka
- Nr 119 Staszkówka
- Nr 120 Łużna
- Nr 121 Biesna
- Nr 122 Łużna
- Nr 123 Łużna-Pustki
- Nr 124 Mszanka
- Nr 125 Zagórzany
- Nr 131 Stróże Wyżne
- Nr 132 Bobowa
- Nr 133 Bobowa
- Nr 134 Siedliska
- Nr 135 Zborowice
- Nr 136 Zborowice
- Nr 137 Ciężkowice
- Nr 138 Bogoniowice
- Nr 139 Tursko
- Nr140 Tursko
- Nr 141 Ciężkowice
- Nr 142 Ostrusza
- Nr 143 Ostrusza
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w Małopolsce
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w województwie małopolskim wiedzie do miejsc, które w latach 1914–1915 były areną kluczowych zmagań na froncie wschodnim Wielkiej Wojny. Podróżując wzdłuż szlaku, można zobaczyć pamiątki tamtych czasów: forty twierdzy Kraków, krakowskie Oleandry, z których wyruszyła I Kampania Kadrowa, muzea oraz liczne cmentarze wojenne zaprojektowane przez wybitnych ówczesnych artystów. Na trasie znalazły się również dawne obiekty wojskowe, np. koszary, siedziby sztabów walczących armii, szpitale wojskowe. W niektórych miejscach ocalały ślady okopów i innych umocnień polowych.
Szlak wiedzie między innymi przez tereny Ziemi Gorlickiej, gdzie na początku maja 1915 r. rozegrała się przełomowa, zwycięska dla Austro-Węgier i Niemiec bitwa pod Gorlicami. Malownicze pasma Beskidu Niskiego i Pogórza pełne są wojennych pamiątek – głównie cmentarzy.
Od wybuchu Wielkiej Wojny upłynęło już całe stulecie, a jej historię przesłoniła pamięć o kolejnej wojnie światowej. Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej powstał, by przybliżyć pamięć o wydarzeniach, które przed wiekiem kształtowały świat, jaki dziś znamy.
Obiekty na Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w Małopolsce:
1) Tarnów – pierwsze miasto niepodległe:
• Pomnik Nieznanego Żołnierza
• siedziba garnizonu austriackiego
• siedziba garnizonu rosyjskiego
• koszary
• szpital wojskowy
• szlak cmentarzy I wojny światowej
2) Zakliczyn
• cmentarz wojenny nr 293
3) Lubinka - Dąbrówka Szczepanowska:
• kompleks trzech cmentarzy wojennych nr 191, 192 i 193
4) Łowczówek
• cmentarz wojenny legionistów nr 171
5) Bogoniowice
• cmentarz wojenny nr 138
6) Staszkówka
• cmentarz wojenny nr 118
7) Łużna – wzgórze Pustki
• cmentarze wojenne nr 123 i 122
8) Gorlice
• Góra Cmentarna: cmentarz wojenny nr 91
• Muzeum PTTK, ul. Wąska 7
9) Małastów
• cmentarz wojenny nr 60 na Przełęczy Małastowskiej
10) Nowy Sącz
• cmentarz komunalny – kwatera wojskowa, cmentarz nr 350
• cmentarz komunalny – kwatera legionistów
• Dąb Wolności – planty – posadzony w 1918 r. jako symbol odzyskania wolności
11) Marcinkowice
• cmentarz wojenny nr 352
• dwór, w którym w 1914 r. przebywał J. Piłsudski
12) Wzgórze Jabłoniec,
• cmentarz nr 368 – Limanowa
13) Limanowa:
• kwatera na cmentarzu komunalnym – cmentarz nr 366
• dom, gdzie mieszkał Piłsudski, ul. M. B. Bolesnej
14) Przełęcz Rydza-Śmigłego (Chyszówki) – Chyszówki
• pomnik
15) Kamionka Mała
• cmentarz nr 357
16) Muchówka – Leszczyna
• cmentarz nr 308
17) Wieliczka –
• kwatera wojskowa nr 381 na cmentarzu komunalnym
18) Kraków:
• Wzgórze Kaim – obelisk
• Twierdza Kraków – Fort Prokocim
• Twierdza Kraków – Fort Kosocice
• Twierdz Kraków – Fort Rajsko
• Muzeum Lotnictwa w Krakowie
• Szlak Twierdzy Kraków – odcinek południowy
• Szlak Twierdzy Kraków – odcinek północny
• Twierdza Kraków – Fort Grębałów
• Twierdza Kraków – Fort Krzesławice
• Muzeum „Otwarta Twierdza” – Fort nr 44 Tonie
• Kraków, ul. Oleandry – miejsce wymarszu I Kompanii Kadrowej
19) Michałowice-Komora
• obelisk ustawiony na granicy zaboru austriackiego i rosyjskiego, na pamiątkę obalenia słupów granicznych w 1914 r.
20) Rzeplin
• dwa cmentarze wojenne
21) Skała:
• kwatera wojenna na cmentarzu komunalnym
• pomnik
22) Jangrot – Cieplice
• cmentarz wojenny
23) Krzywopłoty - Bydlin
• miejsce bitwy z udziałem legionistów
24) Ogonów
• cmentarz wojenny „Kaliś”
25) Miechów
• pomnik
• kwatera wojskowa na cmentarzu komunalnym
26) Książ Wielki
• pałac
• kwatera wojskowa na cmentarzu
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w Małopolsce:
- na stronie oddziału PTTK w Tarnowie:
http://tarnow.pttk.pl/szlaki_tematyczne/szlak_fwpws/
- na stronie www.visitmalopolska.pl:
http://www.visitmalopolska.pl/szlakpierwszejwojny/Strony/main/main.aspx
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej na Podkarpaciu
www.pierwszawojna.podkarpackie.pl